Faiq Ələkbərov

fəlsəfə doktoru, dosent,

AMEA Fəlsəfə və Hüquq

İnstitutunun böyük elmi işçisi

Azərbaycan xalqı kifayət qədər dövlətçilik ənənələrinə (Xəzər İmperiyası, Sacilər, Qaraqoyunlular, Şirvanşahlar, Səfəvilər və b.) malik olsalar da, son iki əsrin böyük bir dövrünü çar Rusiyası imperiyasının tərkibində yaşamalarından dolayı müstəqillik təcrübəsi azalmışdır. Eyni zamanda gənc bir dövlətin əhalisi arasında milli dövlətçilik şüurunun formalaşması prosesi başa çatmadığına görə, qlobal ideyaların təsirinə daha çox məruz qalan ölkə halına gəlmişdir. Bu baxımdan milli ideyaların, yoxsa beynəlmiləl ideyalarıın hansının vacibliyi məsələsində Azərbaycan xalqının seçim etmək məsələsində ictimai şüur problemi vardır. Xüsusilə, sovet-müstəmləkə nəsli ilə yeni-müstəqil nəsil arasında varislik probleminin bu günə qədər həll olunmaması məsələni daha da mürəkkəbləşdirir. Sovet nəslinin əksəriyyəti daha çox «saxta beynəlmiləlçiliyə» uyğunlaşdığı üçün milli ideyalara münasibətdə «rus kommunizmi» «xəstəliyi»ndən qurtula bilmir. Əvəzində sovet nəsilinin övladları olan yeni nəsilin əksəriyyəti milli ideyaları tam dərk edə bilməydiyi üçün beynəlmiləl ideyalara münasibətdə «modernləşmək» xəstəliyinə tutulur. Belə bir şəraitdə, sovet nəsli ilə yeni nəsil arasında uzlaşdırma tapmaq heç də asan məsələ deyildir. Bu mənada, milli şüurun formalaşması prosesi də mürəkkəbliyi ilə diqqəti cəlb edir. Ona görə də bəzi sahələrdə ciddi addımlar atılmadan milli şüurun yox yerdən formalaşmasını gözləmək doğru olmazdı.

Qeyd edək ki, milli-mənəvi dəyərlərə sahib çıxılması və yaşadılmasının vacibliyi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən də dəfələrlə səsləndirilmişdir. 2012-ci il mayın 25-də 28 may – Respublika Günü münasibətilə çıxış edən İlham Əliyev bəyan etmişdir ki, 1918-ci ildə Azərbay-can Xalq Cümhuriyyətinin yaranması tarixi bir hadisə olmuşdur. Dövlət başçısına görə, Azərbaycan xalqı və dövləti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularının xatirəsinə böyük hörmətlə yanaşır. Bugünkü müstəqil Azərbaycan da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Prezidentin fikrincə, yeni nəsil də həmin dövrdə yarananan dövlətçilik ənənələrinə sadiq qalmalı, milli-mənəvi dəyərlərimizi qorumalıdır: «Azərbay-can xalqı və Azərbaycan islam dünyasının ayrılmaz parçasıdır. Bu, bizim tariximizdir, bu günümüzdür, ənənəmizdir, milli identifkasiyamızdır. Biz milli dəyərlərimizə çox sadiqik və bu dəyərlər bizim üçün hər şeydən üstündür. Dəfələrlə demişəm və şadam ki, gənc nəsil də milli ruhda böyüyür, milli ruhda tərbiyə alır. Biz Azərbaycan xalqının zəngin milli-mənəvi dəyərlərini, ənənələrini qorumalıyıq, təbliğ etməliyik. Hər bir Azərbaycan gənci, hər bir Azərbaycan uşağı bu əhval-ruhiyyədə böyüməlidir».

Bu mənada, hazırda milli dövlətçilik şüurunun formalaşmasında çox vacib olan milli mədəniyyət və milli tarix şüurunun öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Hər bir millətin varlığı və gələcəyi onun tarixi (dövlətçilik ənənələri, qəhrəmanların obrazı, hökmdarların şəxsiyyəti və s. ) və mədəniyyət (adət-ənənələr, törələr, alimlərin-şairlərin elmi və ədəbi əsərləri və s.) şüurunun səviyyəsi ilə bağlıdır.

Milli mədəniyyət dedikdə, bir millətə məxsus olan adət-ənənələr, milli özünəməxsusluqlar, milli mentalitet və əxlaqi dəyərlərin ümumiliyi başa düşülür. Milli mədəniyyətə daxil olan bu faktorlar milli şüurun formalaşmasına bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Mədəniyyət ilk növbədə, adət-ənənələrlə, törələrlə bağlıdır. Hər hansı ulus-millət törələrdən, adət-ənənələrdən uzaqlaşdıqca özgələşir. Bu özgələşmə dərinləşdikcə törələr və adət-ənənələr get-gedə tamamilə unudulur. Milli şüurun əsasın təşkil edən törələr unudulduqda qan-nəsil birliyinin də mahiyyəti itir. Bir növ keçmişini görə bilməyən, yalnız bu günü ilə yaşayan və sabahını başqaları müəyyənləşdirən amorf bir topluma çevrilir. Burada keçmiş dedikdə, milli yaddaşı – tarix şüurunu və törələri (adət-ənənələri) bir yerdə nəzərdə tuturuq. Özgələşən, yaxud da milli yaddaşından uzaqlaşdırılan millət üçün bunların heç bir mənası yoxdur. Onun şüurunda yalnız bu gün var. Bu günlə yaşamaq yalnız törələrə, adət-ənənələrə laqeydlik deyil, həm də gələcəyi görə bilməməkdir. Bir növ, «praqmatist» olmaq düşüncəsi altında başqalarının ovu olmaqdır.

Halbuki ingilis-amerikan praqmatizmi mahiyyət etibarilə bu günlə yaşamaqdan çox, bu günün problemlərini zəmanənin tələblərinə uyğun şəkildə həll etməkdir. Ancaq bunu «həyata bağlılıq» kimi dərk edən cəmiyyətlərin şüurunda günün problemlərini zəmanənin tələblərinə uyğun şəkildə həll etmək deyil, özünü taleyin axarına buraxmaqdır. Bu taleyin axarı «Allaha təvəkkül» mənasında öz «təsbitini» gücləndirməklə, «palaza bürün elnən sürün» kimi mahiyyət alır. Artıq insan ətrafında baş verən proseslərə müstəqil düşüncədən daha çox, başqaları necə mən də elə «prinsipi» ilə yanaşır. Belə bir vəziyyətdə olan insan və həmin insanların ümumiliyi olan cəmiyyət özünü dərk etməkdə çətinlik çəkir.

Özəlliklə, tarixi və mədəniyyət şüuru baxımından milli dövlətçilik yaddaşı dolaşdırılmış bir cəmiyyətdə insanların xeyli qismi özünə özünün deyil, başqalarının, yad millətlərin gözü ilə baxırlar. Bütün bunlar toplumda natamamlıq, yarımçıqlıq kompleksi yaradır. Hətta, bəzən özgələşmə prosesi o dərəcəyə gəlib çatır ki, başqa millətlərin aydınlarının onun tarixi, mədəniyyəti, adət-ənənələri ilə bağlı verdiyi bilgilərə möhtac qalır. Şübhəsiz, başqa millətlərin aydınlarının bilgiləri də çox vaxt təhrif olunmuş şəkildə çatdırılır. Bu təhrif olunmuş bilgilərlə milli özünüdərk daha da mürəkkəbləşir. Biz bunu, 19-cu əsrin ortalarında çar Rusiyasının Şimali Azərbaycan türkləri üzərində apardığı müstəmləkəçilik siyasəti nümunəsində görmüşük. Çar Rusiyasının apardığı assimilyasiya siyasəti nəticəsində milli yaddaşı dolaşdırılan millətin qabaqcıl aydınlarından bəziləri (M.F.Axundzadə və b.) türk kimliklərindən imtina edərək fars kimliyinə, İslam dinindən Xristianlığa (Mirzə Kazım bəy və b.) üz tutmuşlar.

Ümumiyyətlə, bütün türksoylu millətlər, o cümlədən Azərbaycan xalqı 19-cu yüzildə milli yaddaşın bərpasına çalışarkən yad millətlərin tarixi, mədəni, fəlsəfi və s. bilgilərinin təsiri altında olmuşlar (bunun mənfi cəhətləri müsbətindən daha çox

olmuşdur). Buna səbəb də, artıq həmin dövrdə türk tarixi, mədəni, fəlsəfi və s. abidələrin əsasən, yad millətlərin əllərində olması idi. Ötən yüzilliklərdə Osmanlı, Səfəvi kimi türk sülalələrinin başçılarının diqqətsizliyi, biganəliyi nəticəsində türklüyə aid abidələr yad millətlərin, xüsusilə rusların, almanların, fransızların, ingilislərin əllərinə keçmişdi. Onlar bu abidələri bir çox hallarda satın almışlar!!! Beləliklə, bir tərəfdən Osmanlı və Səfəvi arxivlərindən bir çox sənədlər, digər tərəfdən əhalidə olan qiymətli abidələr müxtəlif vasitələrlə əcnəbilərin əlinə keçmişdi. Bununla da, bir tərəfdən abidələrimizə sahib çıxa bilmədik, digər tərəfdən dünyaya bəyan etməyə başladıq ki, türklərin başı at belində zəfərlər eldə etməyə qarışdığı üçün tarix yazmağa vaxtı olmamışdır!!! Fikrimizcə, burada daha çox məntiqə uyğun gələn türklərin tarix yazmağa vaxtları olmaması deyil, yazdıqları və yaratdıqları mədəni və tarixi abidələri qoruya bilməməsidir.

Bu mənada, türklərə ulu əcdadlarının yazdıqları və yaratdıqları abidələrin başqalarının vasitəsilə çatdırılmasının «kəşf» və «yenilik» mahiyyyəti daşıması təsadüfi olmamışdır. Bunu, «tarixi zəfərlərə başımız qarışdığı üçün yazmağa vaxtımız olmadı» deyərək, özünə təsəlli verən türklər yalnız sonralar anlayacaqdır (ancaq hələ də, anlamayanlar var) ki, yad millətlərin türk mədəniyyəti və tarixi ilə bağlı «kəşf»ləri onların xeyrindən çox zərərinə işləmişdir. İlk dövrlərdə bunu, anlamayan türklər Avropa alimlərinin (Radlov, Vamberi, Marr və b.) türk mədəniyyəti və türk tarixi ilə bağlı araşdırmalarını maraqla qarşılamış, indinin özündə də bir çox müəlliflərin də yazdığı kimi, özlərini yenidən «kəşf» etmişlər.

Maraqlıdır ki, 19-cu yüzildən etibarən türklər özlərini Avropa alimlərinin sayəsində «kəşf» edir, bununla da üzünü milli yaddaşın bərpasından çox müasirləşmək adı altında Qərb mədəniyyətinə tuturdu. Fikrimizcə, bu çox ziddiyyətli haldır. Əgər türklər doğrudan da Avropa alimlərinin sayəsində özlərini yenidən kəşf etdilərsə, bəs nədən Avropa alimlər sayəsində «kəşf» edilmiş mədəniyyətlərinə sahib çıxmaq əvəzinə daha çox avropalaşmaqla uğraşdılar və hazırda da uğraşmaqda davam edirlər. Bizcə, burada başlıca məsələ türk mədəniyyəti və tarixi abidələrini kəşf edən Aropa alimlərinin və ideoloqlarının bu ad altında türklərə təsir göstərə bilməsidir. Belə ki, Avropa ideoloqları və alimləri türk mədəniyyətini və tarixi abidələrini avropasayağı şəkildə türklərə çatdırmaqla, türk milli şüurunda geçmişin bərpasından çox, qərbləşmək şüurunu təlqin etməyə çalışmışlar.

Onlar yaxşı anlayırdılar ki, son əsrlərdə turklər mədəniyyət və adət-ənənələrə münasibətdə geriləyiblər. Özəlliklə, türklər vaxtilə mədəniyyət gətirdikləri millətlərin (farsların, ərəblərin və b.) təsir altına düşmüşlər. Belə ki, 19-cu əsrə qədər Anadolu türkləri osmanlılıq, Qacarlar iranlılıq anlayışı altında yarı ərəbləşmiş, yarı farslaşmış, Qafqaz və Orta Asiya türkləri isə tatarlıq adı altında yarı ruslaşdırılmış bir hala gətirilmişdir. Başqa sözlə, son bir neçə əsrdə türk imperiyalar və türk dövlətləri sürətlə milli mənəvi dəyərlərdən ayrı salınmış, onun yerini isə fars, ərəb, çin, rus, ingilis mədəniyyəti tutmağa başlamışdır.

Belə bir məqamda, yəni türk milli şüuru Türk-Turan mədəniyyətindən (adət-ənənələrindən, əxlaqından, törələrindən) uzaq düşdüyü, yaxud da düşürüldüyü vaxtda Avropa alimlərinin Türk mədəniyyəti və adət-ənənələri ilə bağlı kəşfləri bir nicat yolu kimi başa düşülürdü. Qərb alimlərinin Turan tarixi və mədəniyyəti

araşdırmaları Osmanlı, Qafqaz, Azərbaycan, Krım, Orta Asiya türkləri üçün, onun hansı formada çatdırılmasından asılı olmayaraq yeni bir şeylər idi. Şübhəsiz, Türk-lərin Avropa alimlərinin «kəşf»lərinə möhtac halında qalması səbəbsiz deyildi. Türk millətinin aydınları başa düşürdülər ki, artıq xalq bir neçə yüz il bundan qabaq öz mədəniyyətini və adət-ənənələrini bilən və ona əməl edən bir xalq olmaqdan uzaqlaşmışdır. Ona görə də, başlıca olaraq tarixə və mədəni dəyərlərə əsaslanan milli şüur birliyini yenidən bərpa etmək lazım gəlirdi.

Bizcə, hər hansı toplumda fərdin azadlığı millət və dövlətin azadlığından üstün tutularsa, həmin cəmiyyətin milli və siyasi varlığı gec-tez təhlükə altına düşmüş olacaqdır. Çünki fərd özünü daha çox azad hiss etdikcə, mənsub olduğu millət və dövlətə bağlılığı azalacaqdır. Bu mənada, insanın azadlığının millət və dövlətin azadlığı ilə müqayisə edilməsi, onların qarşı-qarşıya qoyulması doğru deyildir. Fərd həmişə özünü millətin və dövlətin bir üzvü hesab etməli, müəyyən mənada öz maraqlarından millət və dövlət üçün güzəştə getməyə hazır olmalıdır. Yəni bütün hallarda millət və dövlət naminə güzəştə gedən bir tərəf varsa, o da fərd olmalıdır. Yalnız bu halda həmin millət və dövlət milli və siyasi varlığını qoruyub yaşada bilər. Çünki millətin varlığı fərdin varlığından daha dəyərlidir. Fərd özünü millət və dövlət naminə qurban verməyə hazır olmalıdır. Yalnız bu şüura malik cəmiyyətlərdə millət və dövlət həmişə var olur. Ancaq hansı cəmiyyətdə ayrı-ayrı fərdlər öz maraqlarını millət və dövlət maraqlarından üstün tutub bunu sınırsız insan azadlığı ilə izah edirlərsə onların gələcək varlıqları şübhə altındadır.